(Pistacia lentiscus L.)’NİN EKONOMİYE KAZANDIRILMASI
Giriş
Ege ve Akdeniz Bölgesi’nin doğal bitki örtüsü olan Pistacia lentiscus, Terebinthales ordosunun Anacardiaceae Familyasından Pistacia genusuna dahildir. Aynı familyanın diğer önemli üyeleri; P. atlantica (Çitlenbik), P. terebinthus (Menengiç), P.vera (Antep fıstığı) dır. Milat’tan önceki yıllardan beri birçok ülkede bunların yapraklarından reçine ve meyvelerinden drog (ilaç etkili madde) olarak yararlanılmıştır. Pistacia lentiscus günümüzde de ilaç ve gıda sanayinin önemli bir hammaddesidir.
Ekonomik değeri yüksek olan bu bitki, sıcak, kurak ve doğrudan güneş alan, denizden etkilenen kıyı şeridinde, toprağın erozyona karşı korunmasında etkili bulunmaktadır. Bu özellikleriyle bölge ekosisteminde önemli yere sahiptir. Ayrıca, gösterişli habitüsü ile yeşil alan düzenlemelerinde vazgeçilmez bir bitkisel materyali olabilir.
Botanik Özellikleri ve Üretimi
Pistacia lentiscus, Türkiye’de İstanbul Boğazı’ndan, Ege ve Akdeniz kıyısındanİskenderun’a kadar geniş bir alana yayılmaktadır (Davis, 1967). İç Anadolu’da
da bazı bölgelerde belirli yüksekliğe kadar rastlanmaktadır. Bu geniş yayılıma rağmen ülkemizde halen bu bitkiden ekonomik olarak yararlanılamamaktadır.Dünyada ekonomik açıdan üretim sadece Sakız Adası’nda yapılmaktadır. Oysa, Ege ve Akdeniz sahil kuşağı özellikle Çeşme Yarımadası, Pistacia lentiscus’un reçinesinden yararlanmak için elverişli koşullara sahiptir. Ilık iklim bitkisi olan sakız, güneşli ve sert rüzgarlardan korunaklı yerleri sevmektedir. Kışın çok düşük ve yazın çok yüksek sıcaklıklar, sakız verimini olumsuz etkiler (Gratani, 1995). Kireçli, taşlı topraklar başta olmak üzere, hemen her türlü toprakta yetişebilir. Kök boğazında biriken sudan zarar görür. Ancak düzenli sulanan bitkiler hızlı gelişir. Deniz kıyılarında tuzlu suya toleransı iyidir. Derin kök sistemi sebebiyle kuraklığa dayanıklıdır.
Normal şartlarda 5 - 6 metre boy yapan kültür formdaki Pistacia lentiscus L., Mart-Nisan aylarında çiçek açar. Dioik karakterdedir. Erkek bitkilerin dişilerden daha fazla verdikleri reçine, daha çabuk donmaktadır. Herdem yeşil bir bitki olup bu özelliği ile doğada Pistacia genusunun diğer türlerinden kolayca ayırt edilir. Genellikle 2-4 çift yaprakçık içermekle birlikte 3-5-7 yaprakçıklı formları da mevcuttur. Yaprakçık sayısında belirli bir standart yoktur. Yaprakçık şekli oblong (oval) veya oblong - lanceolat (merceksi) olup uçları serttir (mucronat). Yaprak ekseni kanatlıdır. Yaprakçık sayı ve şekillerine göre değişik formları mevcuttur.
Browicz (1987) ve Zohary (1952)’nin de belirttiği gibi bu farklılıklar varyete düzeyinde bir bölünme gerektirmemektedir. Aynı bitki vejetasyonun farklı dönemlerinde farklı yaprak şekli gösterebilmektedir. Hatta bir bitkinin alt yaprakları ile üstteki yaprakları dahi farklı olabilmektedir. Çalı formda olup budanarak terbiye edilen bitkinin de yaprak şekli değişmektedir (Boztok, Zeybek, 2004). Browicz (1987), Sakız Adası’ndaki kültür formlarının varyeteden ziyade, uzun yıllar verime göre selekte edilmiş bir kültivar olduğunu belirtmektedir. Bazı araştırmacılar, reçine elde edilebilen bitki olarak sadece Sakız Adası’ndaki “Chia” varyetesinden bahsetmektedir.
Oysa Bailey (1963), varyete veya form farklılığının ötesinde anacardiaceae familyasına dahil türlerin benzer nitelikte reçine verdiğini belirtmektedir.
Pistacia lentiscus’ un üretimi, daldırmayla, tohumla, çelikle, aşıyla ve in-vitro şartlarda mikro üretimle yapılabilir. Aşıyla ve daldırmayla üretim diğerlerine göre daha kısa sürede verim sağlar. Doğada bol miktarda bulunan çalı formdaki bitkilerin uygun şekilde budanarak ağaç şeklinde 2-3 gövdeli terbiye edilmesiyle de 2-3 yılda verim sağlanabilir. Yine doğada bolca bulunan çitlenbik (Pistacia atlantica) üzerine sakız aşılanması suretiyle de 2-3 yılda verim alınabilir. Fidan dikimi suretiyle yapılan tesislerde ise 5 veya 6. yıldan itibaren verim elde edilebilir..
Sakız Bitkisinin Üretimi ve Reçinenin Elde Edilmesi
Doğada, P. lentiscus bitkisi toprak yüzeyine yatma eğiliminde olup çalı formda gelişmektedir. Bu formuyla reçinesinden yararlanmak mümkün olamamaktadır. Zira, Browitcz (1987)’in de belirttiği gibi, ancak güneş görerek ısınan kalın dallarda reçine akışı hızlı olmaktadır. Bu durumda, doğada yaygın bulunan ve halkın yabani olarak nitelendirdiği çalı formdaki bitkilerin uygun şekilde budanarak terbiye edilmesi gerekir. Nitekim, 2003-2004 yılında yapılan bir çalışmayla doğada çalı şeklinde olup terbiye edilen değişik Pistacia lentiscus formlarının, Sakız Adası’ndan getirtilen damla sakızı ile benzer nitelikte reçine verdiği kanıtlanmıştır (Boztok, Zeybek, 2004). Hışıl vd (2001) da, Çeşme Damla Sakızı ile Sakız Adası örneğinde uçucu yağ bileşenlerini mukayese ettiği çalışmada her iki örneğin de benzer nitelikte olduğunu saptamıştır.
Sakız reçinesi (mastik) elde etmek maksadıyla bitkiler kış döneminde budanır. Fazla dallar çıkarılarak gövdenin güneş ışınlarını ve deniz rüzgarını alması sağlanır.
Mayıs-Haziran aylarında ağaç taç izdüşümü ot ve çöplerden temizlenerek tesviye edilir. Toprak üzerine birkaç cm kalınlıkta beyaz pekmez toprağı (diatoma) serilerek silindirlenir.
Çeşme şartlarında, 8 - 10 cm üzerinde çapa sahip dalların korteksinde toplanan reçine, kabuk üzerinde 1-2 mm kalınlıkta açılan çiziklerden akıtılır. 10-15 gün sonra toprakta donarak sertleşen sakız taneleri toplanır ve ikinci çizim yapılır. Yine 10-15 gün sonra toplam işlemi yapılır. Eylül ayında, sezon sonuna doğru dal ve gövde üzerindeki reçineler de toplanır.
Hasat edilen sakız elekten geçirilerek toz topraktan arındırılır.
Sonra sabun tozlu soğuk suda karıştırılarak yıkanır ve temiz suda durulanarak bez üzerine kurumak üzere serilir. Bu işlemden sonra çakı ile reçine üzerine yapışık yabancı maddeler temizlenir.
Sonra değişik çapta eleklerden geçirilerek ; Pitta, İri Gözyaşı ve Ufak Gözyaşı gibi kategorilere göre sınıflandırılır (Pericos, 1993). Alt ürün olarak ta toz ve temizlenmemiş ıskarta malzeme kalır. Bunlar alkollü içki imalinde kullanılmaktadır..
Sakız Standardı
Sakız standardı, salgının şekli ve iriliğine göre belirlenmektedir.(Pericos, 1993). Bunlar;
1. Pitta: Sakız köpük görünümünde ve birçok damlanın bir araya gelmesinden oluşur. Oval, ufak levhalar halinde 3-7 cm2 büyüklüktedir.
2. Fliskri: Pittadan daha küçük ve daha temizdir. Ağaç gövdesinde asılı bulunur. Spatül ile toplanır.
3. Daktilidopetra: Filiskriden daha küçük bir değerli taşı andırır.
4. Tear: Kabuk üzerinde açılan çizikte asılı kalır. Gözyaşı şeklinde olup en değerlisidir.
5. Rolling: Ufak yuvarlak damlacık şeklindedir.
6. Anapinada veya Neropinada: Düşük kalitede ve taş toprakla karışık durumdadır.
7. Volarida: Sakız daneleri birbirine yapışık küre şeklindedir.
8. Powder: Toz gibi ufak parçalardır. Temizlenen zemin artıklarıdır.
Sakız Reçinesi ve Kullanım Alanları
Sakız reçinesi (mastik), yapısında bulunan başta izomastikadienonik asit, majör ve minör komponentler sebebiyle Milattan önceki yıllardan beri bazı hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Bilhassa Mısırlı ve Araplar tarafından; kuduz hastalığı, uyuz ve yılan ısırmaları, mide yanmaları, balgam söktürücü olarak akciğer hastalıklarında çok kullanılmıştır. Mısır’da bazı maddelerle karıştırılarak mumya hazırlanmasında diş hastalıkları tedavisinde ve ağız kokusunu gidermek maksadıyla da yararlanılmıştır. Eski Yunanlılar ve Romalılar da sakızın drog etkisinden çokça faydalanmışlardır. Osmanlılarda da ilaç yapımında kullanılan bitkisel kökenli maddelerin içinde bulunmuştur.
Mastik, %1-3 oranında uçucu yağ içerir. Sakız bitkisinin yapraklarından da %0,8 oranında uçucu yağ elde edilebilir. Bu uçucu yağın en önemli komponentleri Alpha Pinen, Myrcen, Beta Caryophyllen, Limonene, Anethol ve Alpha Humulene’dir (Boztok, Zeybek, 2004). Mastiksden elde edilen uçucu yağ komponentleri çoğunlukla monoterpenik ve seskuiterpenik yapıdadır. Monoterpenler sekrolitik, ekspektoran, sedatif ve tonik etkileriyle bilinirler. Seskuiterpenler, yapıdaki fonksiyonel gruba bağlı olarak değişkenlik göstermekle birlikte, antiinflamatuar etki gösterirler.
Uçucu yağda çok az miktarda bulunan fenilpropan bileşikleri ise antiseptik ve kramp çözücü etkilere sahiptir. Antiseptik etki göstermesinden dolayı monoterpenlerin ve diğer madde gruplarının desteğiyle, peptik ülsere sebep olan Helicobacter pylori’yi inhibe edici özelliği de bulunmaktadır. Bilhassa yemekten sonraki çiğnenmesi antiseptik etki nedeniyle ağız hijyeni açısından önemlidir (Zeybek, 1971). Hussain (1997)’de Pistacia lentiscus’un etanol ekstrelerinin gr+ bakteriler için anti bakteriyel etkiye sahip olduğunu saptamışlardır. İspanya’da yüksek tansiyona karşı kullanıldığısaptanmıştır. Tassou (1996) tarafından yapılan araştırmada, Staphylococcus aureus, Lactobacillus plantarum, Pseudomanas fragi ve Salmonella enteridisaşılanmış kültür ortamına mastiks ilavesi ile bunların aktivitesinin durdurduğu saptanmıştır. Ortama etilendiamin ilavesi etkiyi daha da arttırmıştır (Lauk vd., 1996).
Geleneksel olarak mastiks, gıda koruyucusu, hazmı kolaylaştırıcı olarak ve diğer sindirim sistemi rahatsızlıklarının iyileştirilmesi, diş ve ağız problemlerinde ve şeker hastalığının kontrolünde kullanılmıştır. Avrupa’da ise yanık, egzama, donma sonucu oluşan iltihapların iyileştirilmesi için hazırlanan cilt merhemlerinde, kolesterol, trigliserid, kan basıncını düzenlemede de kullanılmıştır. Hijyenik açıdan diş ve ağız yıkamalarında da kullanılmaktadır. İlaç firmaları, mastiksi tablet ve kapsüllerin, kendiliğinden absorbe olan ameliyat iplerinin üretiminde ve yara bandajlarında kullanmaktadır.
Yunanlıların uzo gibi içkilerine olası mide ağrılarına karşı ilave edilmektedir. Günümüzde birçok araştırıcı mastikin ağız ve sindirim sistemi rahatsızlıkları üzerine olumlu etkisini bilimsel olarak kanıtlamışlardır. Atina Üniversitesi Eczacılık Fakültesinde yapılan bir çalışmada da mastiks ve mastiks yağının, önemli bir antibakteriyel ve fungusidal etkiye sahip olduğu saptanmıştır (Anonymus, 2002).
Mastikin gıda sanayinde yeri de büyüktür. Hazır çorba gibi gıdalarda koruyucu olarak kullanılır. Türk mutfağında birçok yemeğin ve tatlının içine ilave edilir. Günümüzde sütlü tatlılar ve dondurmalarda çok kullanılmaktadır. Pilav ve birçok etli yemeğin içine koku ve tat vermek maksadıyla baharat olarak ilave edilebilir. Yağla karıştırılarak koku almak maksadıyla balık üzerine sürülmektedir. Lezzet vermesi ve dayanma ömrünü uzatmak maksadıyla hazır çorba ve mahalli ekmeklerin içine de katılmaktadır. Mastik katkılı alkollü içkilerde enteresandır. Ayrıca, saç kepeklenmesine karşı bıttım sabununun yapımında kullanılmaktadır (Üçer, 2004)..
Sonuç ve Öneriler
Yapılan çalışmalar ve incelenen literatürler ışığında; bu değerli bitkiden yararlanabilmek için kısa ve uzun vadelerde yapılması gereken bazı uygulamalarla ilgili öneriler aşağıda sıralanmıştır.
Kısa dönemde, çalı formdaki Pistacia lentiscus bitkileri uygun şekilde budanarak terbiye edilip, ağaç formuna dönüştürülerek üç-dört yıl içinde bitkinin mastiksinden yararlanılabilir. Yine doğada yaygın bulunan P. atlantica bitkilerine P. lentiscus’un kültür formu aşılanarak üç-dört yıl gibi bir sürede mastiks salgılanabilir.
Uzun vadede ise, kültür formu aşılanmış P. lentiscus fidanlarıyla yeni tesis kurulabilir. Bu durumda mastiksden yararlanma sekiz-on yılı bulabilir. Tesis, kapalı parsel şeklinde veya sınır bitkilendirmesi şeklinde olabilir. Kapalı tesiste bitki gelişinceye kadar değişik kültür bitkileriyle ara ziraat da yapılabilir. Çeşme Yarımadasında, anason, yemeklik soğan, enginar, kavun, başta nergis olmak üzere soğanlı süs bitkileri v.b ara ziraat olarak düşünülebilir.
Derin kök yapısıyla kuraklığa karşı dayanıklılığı iyidir. Sulandığı durumda gelişmesi hızlı olur. Ancak kök boğazında suyun göllenmemesi gerekir. Bu sebeple meyilli araziler gelişmesi için daha idealdir. Tuzlu suya toleransı yüksektir. Deniz kenarında dahi gelişmesi iyidir. Derin kök yapısı ve sık yaprak dokusu ile rüzgar ve su erozyonuna karşı kullanılabilecek ideal bir bitkidir (Hamlyn, 1969; Pericos, 1993). Yangın gibi olumsuz koşullarda dahi kendini en hızlı yenileyen bitkilerdendir. Bu özelliği ile ölümsüz ağaç olarak da nitelenir.
Pistacia lentiscus, diğer kültür bitkilerinin yetiştirilmesine uygun olmayan dağlık yamaç arazilerde de çok iyi yetişebilmektedir. Bu şekilde söz konusu arazilerden yararlanılması sayesinde bölgede yaşayan üreticilerin ekonomik açıdan güçleneceği düşünülebilir.
Ülkemizde ortalama ağaç başına reçine veriminin 100-1500 gr ve reçinenin dünya piyasasında kg fiyatının 150 USD doları olduğu düşünülürse; halen büyük miktarlarda (tamamına yakın kısmı) ithal edilmekte olan reçineye ödenen dövizden önemli ölçüde tasarruf edilecektir. Ayrıca sakıza dayalı diğer sanayi tesislerinin kurulmasıyla da ekonomiye önemli katkılar sağlanabilir.
Akdeniz iklimi ve toprak koşullarına iyi adapte olmuş ve güzel gelişme gösteren bu bitkinin ekolojik planlamalarda kullanım potansiyeli mevcuttur. Deniz kıyısına yakın, denizden etkilenen alanlarda ve yamaç arazilerde dekoratif formu ile çekici bir düzenleme bitkisi olması yanında herdem yeşil ve örtücü özelliği ile yağmur ve rüzgar erozyonuna karşı savaşta kullanılabilecek bir bitkidir. Bütün bu nedenlerle ekolojik dengeye çok önemli katkıları vardır. Ekonomik önemi tartışmasız olan P. lentiscus’un doğada mevcut bulunan çalı formdaki çeşitleri, koruma altına alınarak sahip olduğumuz genetik potansiyelin korunması sağlanmalıdır. Akdeniz iklim koşullarına sahip bölgelerde çeşitli nedenlerle tahrip olmuş vejetasyonun yeniden oluşturulmasında veya tamamlanmasında güvenle kullanılabilecek türlerin başında gelebilir. Revegetasyon çalışmaları için ihmal edilmiş çok önemli niteliklere sahip bir tür olarak dikkati çekmektedir.
İnsan sağlığı için çok yararlı ve ekonomik değeri oldukça yüksek olan bu bitki ekolojik planlamalarda her zaman önemle dikkate alınmalıdır.
Nasıl Bir Bitkidir?
Sakız bitkisi; Sakız Adası ve Çeşme yöresinde doğal olarak yaşayan ve reçinesinden yararlanılan bir bitkidir. Sakız bitkisi; 4-5 m. boyda, herdem yeşil ağaçcık veya çalı şeklindedir. Dişi ve erkek çiçekler ayrı bitkiler üzerindedir Erkek bitkilerin sakız randımanı disilerden fazladır. Tek veya üç-dört gövde üzerinde terbiye edilir. Dekoratif görünümü ve hoş kokusu nedeni ile bahçe düzenlemesinde de kullanılabilir.
Herdem yeşil olması ve toprağı örtmesi nedeni ile toprak erozyonunu da önlemektedir. Kökler 20-25 metre derinliğe kadar uzanabilir. Bu nedenle, kuraklığa dayanıklılığı incir ve zeytinden daha iyidir.
Arazi yangını gibi kötü koşullarda bile kısa sürede kendini yeniler. Kıyı bölgelerinde tuza dayanıklıdır Yavaş gelişir ve 100 yıldan fazla yaşar 5 yaşından itibaren sakız salgılar. 15 yaşından itibaren bitki başına 1-2 kilo sakız verir. Bir kilo sakızın fiyatı kalitesine göre 60-100 Dolar civarındadır.
Çiftçiler Bitkiyi Nasıl Üretebilir?
Çiftçiler bitkiyi tohumla, çelikle ve aşı ile üretebilirler.
Tohumdan fidan yetiştirmenin sakıncası, sakız randımanı düşük dişi bitkilerin de meydana gelmesidir Çelikle üretim, yeşil ve odunsu çelik şeklinde yapılabilir. Çitlenbik veya dişi sakız üzerine aşılanabilir. Aşılama; göz ve kalem aşı şeklinde uygulanır.
Doğadaki Sakız Bitkisinden Nasıl Yararlanılabilir?
Çalı şeklinde ve toprak yüzeyine yatmaya eğilimli bitkilerin etek kısmı açılarak, üçdört gövde üzerinde ağaçcık gibi terbiye edilir.
Bakım Işleri Nelerdir?
Kapama bahçe tesisinde 4-5 m. sıra arası ve sıra üzeri mesafeyle dikim yapmalıdır. Tek sıralı sınır dikiminde ise 3-4 m aralık yeterlidir.
Sakız bitkisinde budama oldukça önemlidir. Zamansız budamalar elde edîlen sakız miktarını azaltmaktadır. Her yıl, 15 Haziran'dan itibaren hafif budamalar yapılarak, gövde açılmalı ve güneş ışınlarının girmesi sağlanmalıdır. Gerektiğinde, toprak analizi sonucuna göre hayvan gübresi yanında, ticari gübreler de kullanılabilir.
Ne Zaman ve Nasıl Çizilir?
çeşme yöresinde ağaç gövdeleri 15 Haziran'da çizilmeye başlanır. Genç ve ince kabuklu gövde; ucu inceltilmiş tornavida ile çizilir çizikler, fazla derin olmamalı (odun kısmına geçmeden kabukta yapılır), 10-15 cm aralıklarla ve 4-5 cm uzunlukta yapılmalıdır. Yaşlı ve kalın kabuklu gövdenin Çizilmesi; normal tornavida ile kabuk hafifçe kaldırılarak yapılır. Bu işlem Ekim ayına kadar bir-iki ay ara ile iki kez tekrarlanır. Ikinci cizimler çapraz yapılır .
Aşırı çizimler bitkinin erken yaşlanmasına sebep olur. Gövde uygun bir şekilde çizildiğinde reçine kıvamında bir sıvı akar. Bu madde pıhtılaştığında sakız elde edilir. Başlangıçta donuk yeşil renkte olan sakız recinesi daha sonra sarı renk alır.
Çizim öncesi ağacın dibi, taç izdüşümü içi düzeltilerek temizlenir ve zemin kireçli beyaz toprakla örtülür. Beyaz zemine dökülen sakız damlaları elle veya süpürge ile toplanır. Çiziklerdeki donmuş reçine ise özel spatula ile hasat edilir
Toplanan Sakızlar Nasıl Temizlenir?
Hasat edilen sakız; toz, toprak, taş gibi yabancı maddelerden temizlenir Sonra sakızlar, işine sabun tozu konmuş olan soğuk suda çalkalanır. Temiz suda durulanarak, bez üzerine kurutulmak üzere serilir Kuruyan sakızların üzerine yapışmış olan yabancı maddeler ufak çakı yardımı i!e temizlenir Temizleme sonrası, iriliklerine göre sakız damlaları boylarına ayrılır.
Çoğu zaman; üretilen 100 gram sakızın 11 gramı Pitta, 27 gramı Iri Gözyaşı, 62 gramı da Ufak Gözyaşı olmaktadır Elde edilen sakız, kalitesinin korunması için eksi 20 C'da muhafaza edilmelidir.
Sakız Nerelerde Kullanılmaktadır?
Sakız, yüzlerce yıldır sakız reçinesi ve sakız yağı şeklinde, ilaç, kozmetik, boya, gıda ve içki sanayinde kullanılmaktadır
Kaynak:
Sakız Üretimi
Doç.Dr. Şenol BOZTOK
EGE ÜNİVERSİTESİ TARIMSAL UYGULAMA ve ARAŞTIRMA MERKEZİ Çiftçi Broşürleri
0 Yorumlar